Сөздердің саяхаты: «Қызық» пен «қызығу»
Кейбір сөздер біздің ойымызда тікелей бір ғана мағынаны ұстап қалады. Ал, олардың тарихи саяхатын қазып шыққанда, бізге таңғажайып оқиғалар ашылады. Міне, «қызық» деген сөздің өмір жолы да осындай.
Бүгінгі күні «қызық» сөзі бізге әдетте «қызығушылық тудыратын нәрсе», «танымдық құндылық» деген мағынада таныс. Бірақ бұл сөздің түбі «қызу» етістігіне барып тіреледі. Ежелгі түркі тілдерінде «қызу» – жану, жалыну, ыстық болу дегенді білдірген. Осы физикалық құбылыстан «қызығу» – яғни бір нәрсеге қатты ұмтылу, оған жан-тәнімен берілу мағынасы пайда болған. Бұл метафоралық ауысу өте табиғи: жану физикасынан жан-жаққа қызу эмоциясына.
Сөздердің тарихы қолжазба беттерінде жатыр.
Тағы бір қызығы, «қызық» сөзінің мағыналық дамуы тілдік контекстке байланысты өзгеріп отырған. Мысалы, классикалық әдебиетте «қызық» көбінесе «қиындық», «сынақ», тіпті «ауыртпалық» ретінде де қолданылған. «Қызық көрді» деген сөз тіркесі бүгінде бізге оң эмоцияны білдірсе де, бұрын ол «қиындыққа тап болды», «сынақтан өтті» деген мағынаға жақын болған.
Фонетикалық серпін
«Қызық» сөзінің дыбыстық құрылымы да оның мағынасына әсер етеді. «Қ» дыбысының артқы таңдайлы, күрделі сипаты сөзге белгілі бір «терендік» пен «қаттылық» сезімін береді. Ал «ызы» буынының қайталануы сөздің ішкі ырғағын күшейтіп, оны есте қаларлық етеді. Бұл дыбыстық сәйкестік (фонетикалық символизм) тілдің тек қана құрал емес, өнер екенін еске салады.
«Тіл – бұл тек сөздер жиынтығы емес, ол сөздердің қандай саяхат жасағанының тарихы. Әрбір сөздің артында бүтін бір әлем жатыр.»
Қазіргі заманғы қазақ тілінде «қызық» пен «қызығу» екі түрлі грамматикалық категорияны білдіреді: зат есім мен етістік. Бірақ олардың тамыры бір. Бұл бізге тілдің қалай дамитынын көрсетеді: бір түбірден тармақтанып, жаңа функциялар мен мағыналар құрады.
Тілдік зерделік
Осындай сөздерді зерделеу бізге тіл туралы емес, адамзаттың ойлау тәсілі туралы көп нәрсе айтады. Біз қоршаған әлемді түсіну үшін метафораларды қолданамыз. Физикалық «жану» эмоционалдық «қызығушылыққа» айналады. Бұл абстрактілі түсініктерді нақты тәжірибе арқылы қалыптастырудың тамаша үлгісі.
Сондықтан, келесі жолы «Бұл өте қызық!» деп айтқанда, бұл сөздің арқасындағы мыңдаған жылдық тарихты, оның физикалық түбірлерінен эмоционалды шабытқа дейінгі саяхатын еске алыңыз. Тіл – бұл тірі мұра, және оның әрбір бөлшегі бізге айтып жатқан әңгімесі бар.
